De rol van de goedwillende amateur

De stijging van de zorgkosten vraagt al zo'n tweehonderd jaar aandacht van beleidsmakers en overheden. Menig knappe kop boog zich over het vraagstuk. Rationalisering en modernisering moesten voorkomen dat zorg ten onrechte werd verleend. Daarnaast moesten mensen zoveel mogelijk geholpen worden op eigen benen te staan. Halverwege de negentiende eeuw werd in Duitsland een systeem geïntroduceerd waarbij vrijwillige armenbezoekers deze aanpak in wijken in praktijk moesten brengen. In Nederland was de inzet van de vrijwillige armenbezoeker ook populair.

Er kwam kritiek op het feit dit [Elberfelder]stelsel werd gefinancierd door de gemeenten en niet door de staat. Hierdoor droegen de rijken in dorpen met weinig armen nauwelijks aan de kosten bij, 'terwijl de belastingbetalenden in de groote steden en het verwaarloosde deel van het platteland voor meer zullen worden aangesproken dan hun rechtmatig deel in den te dragen last is'. De sociaal-liberaal P.L. Tak stelde voor dat het rijk de zorg organiseerde en financierde. Vrijwilligers 'of dienstplichtigen' zouden dan onder toezicht maar met de nodige bewegingsvrijheid het werk in de gemeenten doen.

Na de Tweede Wereldoorlog was er veel aandacht voor de methode van het 'social casework'. Deze methode paste in de algemene veranderingen die zich in de hulpverlening voordeden: de professionalisering en de grotere aandacht voor de individuele achtergronden van de hulpbehoevende. Er moest een einde komen aan de misstanden en aan de soms meer dan vernederende werkwijze van amateurs. Marie Kamphuis speelde een belangrijke rol in de verspreiding van deze methode in Nederland.

Belangrijkste uitgangspunten ervan waren:
- eerbied voor de 'menselijke persoonlijkheid';
- erkenning van het feit, dat eenzelfde ervaring of gebeurtenis voor verschillende mensen een andere betekenis kan hebben;
- aanvaarding van de cliënt zoals hij is, de hulpverlener moet een beslissing of keuze niet aan de cliënt opdringen;
- inschakelen van de cliënt bij het zoeken naar oplossingen, hem tot medewerker maken, hem vertrouwen schenken, geen inlichtingen vragen zonder zijn voorkennis;
- controle van de caseworker over zijn eigen gevoelens, onderdrukking van antipathie en verkeerd gebruik van autoriteit.

Twee eeuwen zoeken naar de beste methode om zorg te verlenen en de kosten te beheersen, laten zien dat sommige kwesties steeds opnieuw opduiken. De uitzending van Nieuwsuur van september 2014 over de 'onderbuikgevoelens' waarmee Dorpsondersteuners in Gemert als goedwillende amateurs hun taak opvatten, roept ook nu de vraag op in hoeverre misverstanden en machtsmisbruik op de loer liggen. Bovendien dreigen zij de kop van jut te worden als de bezuinigingen hard uitpakken. De sfeer in de wijk, waar zorgvragers en Dorpsondersteuners samenwonen, kan dan verslechteren. Maar ook bij de inzet van professionals bij de decentralisaties waarschuwen deskundigen voor risico's zoals een verkeerde inschatting van de 'eigen kracht' van mensen.

Een ding is zeker, geen van de moderniseringen of hervormingen heeft ooit structureel de beoogde beheersing van de zorgkosten opgeleverd.

K.P. Companje (red.), Tussen volksverzekering en vrije markt, (Amsterdam 2008)
J.C. van Dam (e.a.), Honderd jaar Armenwet, (Alphen aan den Rijn 1955)
L.F. van Loo, "Den arme gegeven...". Een beschrijving van armoede, armenzorg en sociale zekerheid in Nederland, 1784-1965, (Amsterdam 1987)
B. van den Bosch, H. Ebbing en D. Rigter, Hulp na Onderzoek, (Noordeloos 1994)
D. Rigter, Stichting 'De Drie Lichten’ vijftig jaar, (Amsterdam 2000)
D. Rigter, In het spoor van Jonker. Geschiedenis van de Vereniging Hulp voor Onbehuisden 1945-1974, (Amsterdam 1992)
D. Rigter, 'Eene dringende noodzakelijkheid'. Geschiedenis van de Vereniging Hulp voor Onbehuisden 1904-1945, (Amsterdam 1990)
P.L. Tak, 'Armenzorg', De Nieuwe Gids, 7(1892), pp. 86-108

Meer informatie

Zorg als onderwerp van rijksbemoeienis en nationale regelgeving

Wet op het domicilie van onderstand 1818 (uitgebreide versie met bronteksten)

Verlichte adviezen over armenzorg (uitgebreide versie met bronteksten)

Pleiten voor staatsarmenzorg (uitgebreide versie met bronteksten)

Zorg in het huis van Thorbecke

De Armenwet van 1854

Zucht naar onafhankelijkheid van het burgerlijk gezag

Kritiek op de armenzorg en emigratie als structurele oplossing

Het kapitaal speelt de hoofdrol

Geen armenzorg maar sociale verzekeringen

Steeds opnieuw werden pogingen gedaan om de kosten voor de (medische) armenzorg te verminderen

Afschuifgedrag tussen zorgaanbieders, zorgverzekeraars en gemeenten moet worden gestopt

Armenzorguitgaven 1817-1899 (pdf)

Tabellen zorginstellingen in de armverslagen

Deze pagina is een initiatief van historisch onderzoeksbureau Ecade

Danièle Rigter publishes on different elements of the history of the welfare state. She wrote about the role of the Dutch department of Labour and about several private organisations. Her latest publications are about Dutch and Belgian social insurance and about the relationship between different levels of government and its citizens. Her research focuses on the aspects of nationbuilding, democracy and citizenship in the making of the welfare state. For the Centre for the History of Health Insurance (Kenniscentrum Historie Zorgverzekeraars) in the Department of Medical Humanities at the VU University Medical Center in Amsterdam she was responsible for the management of the heritage of health insurance organisations (Erfgoedgids Zorgverzekeraars).